Güney Sibirya’da yer alan ve Moğolistan’a komşu olan Tuva, Rusya Federasyonu’ndaki 21 özerk cumhuriyetten biridir. Moğolistan, Kazakistan ve Çin topraklarının bazı bölgelerinde de varlığını sürdüren bu Türk boyunun folklorunda, müzik, önemli bir yer tutar.
Tuva geleneksel müziği, ilk duyduğunuzda tuhaf bir his uyandırsa da, kulaklarınızın pası silindikten sonra dinlendirici ve rahatlatıcı bir tını olarak gelecektir. Doğal ve nefes kesen bu ezgilerin içtenliği, toplum hafızasını en iyi koruyan uygulamalardan biridir. Tuva müziği, insanla doğanın kurduğu iletişimin gök kubbede kalan en hoş sedasıdır.
Doğaya ait birçok sesin, insanların inanç dünyasındaki gereksinimlerle örtüşerek oluşturduğu Tuva müziği/müzikleri, eski (Türk) müziğ(in)in ve geleneğinin en iyi taşıyıcılarındandır. Tuva müziği atalar kültürünün, töresinin, yaşanmışlıkların, tarih
sayfalarının yansımasıdır. Bu müzik, belki de henüz müzik aletlerinin icat edilmediği, yapılmadığı, yaygınlaşmadığı bir dönemde, insanların sözlerine ezgi yükleme kaygısından ortaya çıkmış bir türdür. Her çağın, her zamanın kendine özgü anı yaşatan, yaşanmışlıkları yansıtan bir ritmi vardır. Sevincin, acının, hüznün, mutluluğun, coşkunun, tutkunun, kinin, nefretin… söze dökülmeyen belki de dökülmemesi gereken inceliklerinin, bir müzik aleti kullanılmadan beden diliyle ifade edilişidir. Gırtlak müzikleri ritmini, şeklini, ruhunu değiştirmeden varlığını günümüze kadar korumuştur. Bu tür/türler sadece Tuvalıların değil
belki de ezginin, müziğin ecdatlarıdır.
Bozkırın tezenesi höömey, farklı coğrafyalarda da karşımıza çıkan geleneksel bir müzik türüdür. Tuvalar, Altaylar, Buryatlar, Moğollar, Başkurtlar arasında çok yaygındır.1 Tuvalılar, tarihin canlı tanığı olan höömeyin en iyi icracılarının kendileri olduğunu söyler. Tuvaların gırtlak şarkılarını diğer halklardaki gırtlak şarkılarından ayıran özellik, stillerindeki çokluktur. Kargıraa, höömey, sıgıt, ezeŋgileer, borbaŋnadır.2 Her stilin kaynağını doğadan aldığı, kendine özgü bir söyleme tekniği ve tınısı vardır. Kargıraa deve homurtusuna, hırıltısına, höömey rüzgâr esintisine, sıgıt keskin bir ıslığa, kuş şarkılarına, ezeŋgileer at
kişnemesine, üzengi sesine, kamçı sesine, borbaŋnadır su dalgalanmalarına, akıntılarına, köpürmelerine benzer ses çıkarır.3
Özünü kaybetmeden günümüze ulaşan teknik, göç dalgalarıyla Anadolu’ya taşınan zenginliklerimizin ve göçebe kültürün örneklerinden biridir. Burdur’un Aziziye Köyünde yaşayan Yörükler arasında hem kadınlar hem de erkekler “Boğaz havası” dedikleri bir stili icra ederler. Kendilerinin Orta Asya’dan geldiklerini ve bu türü de oradan getirdiklerini söylerler.
Dere tepe düz olsa
Ak koyunum kız olsa
Ben bu koyunu güderim
Arkadaşım kız olsa
Ak koyunum yüz değil
Dere tepe düz değil
Ben bu koyunu güdemem
Arkadaşım kız değil
Bu tür, icra edilirken kadınlar ve erkekler başparmaklarıyla boğazlarını titreterek sözleri okurlar.4
Tuvalıların Çüreem Ünü-Höömeyim “Yüreğimin Sesi Höömeyim” dedikleri gırtlak müziği, Türk Dünyası Somut Olmayan Kültürel Mirasları Kayıtları’nda “Hoomei” adıyla gösteri sanatları kategorisinde geçmektedir. İlgili sayfada listeye teklifler başlığı altında Tuva el sanatları geleneği kategorisinde, Tuva müzik enstrümanı “Igil” üretimi sanatı; gösteri sanatları kategorisinde Tuva müzik enstrümanı “Igil” çalma sanatı verilmiştir.5 Tuva, 2013 yılında Türk Dünyası Kültür Başkenti etkinlikleri çerçevesinde ilki Eskişehir’de gerçekleştirilen Türkvizyon Şarkı Yarışması’nda yirmi dört katılımcı ülkeden biri olmuştur. Tuvalı şarkıcı Saylık Ommun Çavıdak6 adlı parçayı seslendirmiş ancak yarı finalde elenmiştir. Tataristan’ın başkenti Kazan’da 2014 yılındaki ikinci yarışmaya ise Ayas Kuular Sübedey7 adlı parçayla katılmış ve yarı finalde elenmiştir.
Tuva’da kullanılan bazı müzik aletleri şunlardır: Telli çalgılarda ıgıl, doshpuluur, byzaanchy, chanzy, chadagan; üflemeli çalgılarda murgu, shoor, limbi, amurga; vurmalı çalgılarda kengirge, duyuglar, shyngyrash, xapchyk. (Tuvalıların geleneksel vurmalı çalgılarından olan xapchyk’ın içi, aşık kemikleriyle doldurulmuştur).8
Tuva müziği, dünya müzik listelerine Amerikalı fizik profesörü Richard Feynman ve yine Amerikalı görme engelli Blues sanatçısı Paul Pena sayesinde girer. Feynman’ın “Tuva or Bust” (1988), Paul Pena’nın “Genghis Blues” (1999) adlı belgeselleri Tuva’ya ve Tuva müziğine olan ilgiyi artırmıştır.
Bugün çeşitli müzik grupları (Huun-Huur Tu, Çirgilçin, Alaş, Çangı-Haya, Tıva Kızı, Yat-Kha vd.) ve solistler ( Komi Bagizen Badır, Saydaş Monguş, Andrey Monguş, Monge Monguş, Sofya Kara-ool vd.) başta Tuva olmak üzere Rusya, Avrupa, ABD ve Türkiye’de çeşitli konserler vererek hem geleneksel müziğin hem de Tuva’nın tanıtımına büyük katkıda bulunmaktadırlar.
İlham kaynağı, doğanın kutsal gücü olan bu müzik türünü, Güney Sibirya bozkırlarında ve Asya’nın kalbinde yaşatan ustalar, Tuva müzik mirasının sadık bekçileridir. Tuva’nın ünlü müzisyenlerinden 1962 doğumlu Kongar-ol Ondar 25 Temmuz 2013’te9
, müzisyenlerinden ve şamanlarından 1965 doğumlu Gennady (Gendos) Chamzyryn 18.6.2015’te10 aramızdan ayrılmıştır. Ülkemizde Türk Dünyası Müzik Topluluğu ve bu topluluğun sanatçılarından İrfan Gürdal, Feryal Başel Tüzün; Akdeniz Erbaş Tuva müziğinin icracılarıdır. Etnomüzikolog, Müzik Eğitimcisi ve Genel Türk Tarihi uzmanı Prof. Dr. Feyzan Göher alanla ilgili akademik çalışmalar yapmaktadır.
Uzak topraklardaki yakın kardeşlerimiz, geleneği geleceğe taşımak için müziğin sihirli ve gizemli gücünü, zorlu coğrafyada keyifli yolculuklarla korumaya özen göstermektedirler.
1 Darbaa,Yüriy, Tıva Dugayında 99 Aytırıgga Harıılar, Abakan, 2010, s. 149.
2 Darbaa,Yüriy, Tıva Dugayında 99 Aytırıgga Harıılar, Abakan, 2010, s. 149-150
3 http://www.alashensemble.com
4 http://facedl.com/fvideo.php?f=eaeuwqniiiein&derin-kokler-bogaz-havasi-burdur
5 http://www.unesco.org.tr/dokumanlar/bas%C4%B1n_aciklamasi/turksoy_uyesi_devletler.pdf
6 https://www.youtube.com/results?search_query=%C3%A7av%C4%B1dak
7 www.youtube.com/watch?v=rU8vbRn64Jc
8 http://www.alashensemble.com
9 http://worldmusiccentral.org/2013/07/26/popular-tuvan-throat-singer-kongar-ol-ondar-dies-at-51/
10 http://yat-kha.ru/en/news/show/id/83
